Bệnh sưng phù đầu ở gà, hay còn được gọi bằng tên khoa học là Bệnh Coryza truyền nhiễm (Infectious Coryza), là một trong những bệnh hô hấp cấp tính gây thiệt hại kinh tế đáng kể cho các trang trại chăn nuôi gia cầm. Đây là một thách thức lớn đối với người chăn nuôi vì khả năng lây lan nhanh, dễ bị ghép với các bệnh khác, dẫn đến tỷ lệ mắc bệnh cao và giảm năng suất rõ rệt (giảm tăng trọng, giảm đẻ trứng).
Bài viết này sẽ đi sâu vào căn nguyên, cách nhận biết chính xác (đặc biệt là phân biệt với các bệnh tương tự như E.coli), phác đồ điều trị cập nhật và các biện pháp phòng ngừa tối ưu để giúp bà con chăn nuôi kiểm soát và ngăn chặn hiệu quả căn bệnh nguy hiểm này.
Nguyên nhân gây ra bệnh sưng phù đầu (coryza) ở gà
Nguồn tin từ LC88 cho biết, bệnh Coryza truyền nhiễm ở gà do vi khuẩn Avibacterium paragallinarum (trước đây là Haemophilus paragallinarum) gây ra. Đây là một vi khuẩn gram âm, có khả năng sống sót kém trong môi trường bên ngoài nhưng lại lây lan rất nhanh trong đàn gà qua đường hô hấp và tiếp xúc trực tiếp.
- Tác nhân chính: Vi khuẩn Avibacterium paragallinarum. Vi khuẩn này có nhiều chủng huyết thanh (A, B, C…) và sự bảo hộ chéo giữa các chủng không hoàn toàn, đây là lý do tại sao đôi khi gà đã được tiêm vaccine vẫn có thể mắc bệnh nếu gặp phải chủng khác.
- Đường lây truyền: Chủ yếu qua không khí (giọt bắn khi gà hắt hơi, ho), tiếp xúc trực tiếp giữa gà bệnh và gà khỏe, thức ăn, nước uống bị ô nhiễm, hoặc dụng cụ chăn nuôi chưa được khử trùng.
- Độ tuổi mắc bệnh: Gà ở mọi lứa tuổi đều có thể mắc bệnh, nhưng thường nghiêm trọng hơn ở gà lớn và gà đẻ (ảnh hưởng lớn đến năng suất trứng).
Yếu tố thuận lợi làm bệnh bùng phát
Bệnh Coryza thường không đứng một mình mà dễ dàng bùng phát và trở nên nghiêm trọng hơn khi có sự tác động của các yếu tố ngoại cảnh:
- Môi trường chuồng nuôi kém: Chuồng trại ẩm thấp, không thông thoáng, nồng độ khí độc (ammoniac) cao, quá nhiều bụi bẩn. Bụi bẩn và khí độc làm tổn thương niêm mạc hô hấp, tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập và phát triển.
- Thời tiết thay đổi đột ngột: Giao mùa, nhiệt độ và độ ẩm thay đổi lớn (như tháng 6, 7 ở Việt Nam) làm giảm sức đề kháng của gà.
- Stress: Gà bị stress do vận chuyển, chuyển chuồng, mật độ nuôi quá dày, hoặc lịch vaccine, cắt mỏ không hợp lý.
- Ghép bệnh: Coryza thường ghép với các bệnh hô hấp khác như CRD (Chronic Respiratory Disease – Bệnh hô hấp mãn tính do Mycoplasma gallisepticum), E.coli, hoặc bệnh đậu gà, khiến triệu chứng nặng hơn và khó điều trị hơn.
Biểu hiện lâm sàng điển hình của bệnh sưng phù đầu
Tên gọi “sưng phù đầu” đã mô tả khá chính xác triệu chứng đặc trưng nhất của bệnh. Bệnh Coryza thường có thời gian ủ bệnh ngắn (từ 1 đến 3 ngày) và tiến triển nhanh:
- Sưng phù đầu và mặt: Dấu hiệu nổi bật nhất là sưng phù toàn bộ vùng mặt, đặc biệt là quanh mắt và xoang dưới mắt. Vùng sưng có thể nóng, căng và đau.
- Chảy dịch mũi và mắt: Gà bị chảy dịch lỏng ban đầu từ mũi, sau đó dịch đặc dần, chuyển sang dạng nhầy đục hoặc có mủ. Dịch mắt cũng chảy nhiều, làm lông quanh mắt bị ướt và bết dính.
- Viêm kết mạc và díp mắt: Mắt gà bị viêm nặng, có bọt khí trắng ở khóe mắt (dấu hiệu sớm). Khi bệnh nặng, dịch viêm khô lại tạo thành lớp màng hoặc bã đậu màu vàng dính, khiến mi mắt díp lại, gà không thể mở mắt.
- Khó thở và tiếng khò khè: Gà hắt hơi, sổ mũi, khó thở và phát ra tiếng khò khè, rít do viêm đường hô hấp trên.
- Giảm ăn và giảm năng suất: Gà bị sưng mắt, đau và khó thở nên ăn uống kém, chậm chạp. Gà thịt giảm tăng trọng rõ rệt. Gà đẻ giảm sản lượng trứng nhanh chóng (có thể giảm tới $10\% – 40\%$).
- Mùi đặc trưng: Trong trường hợp nặng, dịch viêm có thể có mùi hôi tanh đặc trưng của bệnh.
Phân biệt bệnh coryza với các bệnh gây sưng đầu khác
Việc chẩn đoán chính xác là vô cùng quan trọng vì có nhiều bệnh khác nhau cũng gây triệu chứng sưng phù đầu ở gà, trong đó dễ nhầm lẫn nhất là E.coli kéo màng và Viêm xoang truyền nhiễm (Sinusitis).
| Đặc điểm | Bệnh Coryza (Sưng phù đầu) | Bệnh E.coli (Kéo màng/Viêm khớp) |
|---|---|---|
| Tác nhân | Vi khuẩn Avibacterium paragallinarum. | Vi khuẩn Escherichia coli. |
| Sưng đầu | Sưng phù chủ yếu vùng mặt, xoang mũi, mi mắt. | Sưng phù đầu (viêm mô dưới da đầu) ít phổ biến hơn Coryza. Thường kèm sưng khớp, sưng rốn (gà con). |
| Phân (ỉa chảy) | Gà thường không bị ỉa chảy. Chân gà vẫn sạch, bóng mượt. | Gà thường đi ỉa phân lỏng, tiêu chảy màu xanh trắng, đặc biệt vào buổi chiều. Chân gà thường khô, bẩn do phân dính. |
| Mổ khám | Chủ yếu là viêm mủ ở xoang mũi, mắt, đường hô hấp trên. Không có hiện tượng kéo màng fibrin trên nội tạng. Gà đẻ: viêm buồng trứng. | Đặc trưng là kéo màng fibrin trên các nội tạng (gan, tim, bao tim, túi khí) gọi là đa viêm xoang. Gà đẻ: viêm buồng trứng, viêm ống dẫn trứng, viêm phúc mạc. |
| Phác đồ trị | Nhóm Sulfonamide, Oxytetracycline, Amoxicillin, Enrofloxacin. | Nhóm Enrofloxacin, Colistin, Ampicillin, Neomycin. (Phác đồ kháng sinh thường khác nhau). |
Việc phân biệt này rất quan trọng để lựa chọn kháng sinh đúng và hiệu quả. Nếu chẩn đoán nhầm Coryza thành E.coli hoặc ngược lại, việc điều trị sẽ kém hiệu quả, lãng phí thời gian và làm tăng tỷ lệ hao hụt đàn.
Phác đồ điều trị bệnh sưng phù đầu ở gà hiệu quả nhất (Cập nhật 2024)
Điều trị bệnh Coryza cần kết hợp giữa kháng sinh đặc trị, thuốc hỗ trợ giảm triệu chứng, và vệ sinh môi trường nghiêm ngặt.
Điều trị bằng kháng sinh đặc hiệu
Theo tìm hiểu của những người quan tâm đá gà LC88, vi khuẩn Avibacterium paragallinarum nhạy cảm với nhiều loại kháng sinh. Phác đồ điều trị cần được linh hoạt tùy thuộc vào tình trạng bệnh và các bệnh ghép:
1. Trường hợp Coryza đơn thuần:
- Thuốc: Sử dụng nhóm kháng sinh có hiệu quả cao với vi khuẩn gram âm, ví dụ:
- Nhóm Sulfonamide kết hợp: Sử dụng Vapcotrim (Sulfa + Trimetoprim) hoặc các chế phẩm tương tự. Sự kết hợp này tạo hiệu ứng hiệp lực, tăng cường hiệu quả diệt khuẩn.
- Kết hợp với Amoxicillin 50%: Nếu xác định chỉ Coryza, Amox có thể là lựa chọn tốt. Liều dùng theo hướng dẫn của nhà sản xuất thuốc thú y.
2. Trường hợp Coryza ghép với CRD, E.coli hoặc các bệnh hô hấp khác (Rất phổ biến):
- Kháng sinh phổ rộng: Cần dùng kháng sinh phổ rộng để bao quát các tác nhân kế phát.
- Phác đồ (A): ENROFLOXACIN (hoặc Doxycycline 500) kết hợp với KANAMYCIN.
- Enrofloxacin/Doxycycline: Đặc trị các bệnh hô hấp và đường ruột (CRD, E.coli, Coryza).
- Kanamycin: Hỗ trợ mạnh mẽ đặc trị E.coli và các vi khuẩn gram âm khác, tăng hiệu lực hiệp đồng.
- Phác đồ (B): OXYTETRACYLINE (Oxy 20%) kết hợp với KANAMYCIN hoặc DOXYCYCLINE. Sự kết hợp này cũng tạo ra hiệu quả điều trị tối ưu cho các bệnh hô hấp phức hợp.
Liều lượng và cách dùng:
- Gà bị nặng/cá thể: Tách riêng, tiến hành tiêm bắp 1 lần/ngày. Liệu trình tiêm từ 3 đến 5 ngày liên tục theo liều nhà sản xuất.
- Cả đàn/Gà bị nhẹ: Trộn vào cám (do một số kháng sinh đắng) hoặc hòa nước uống. Phải đảm bảo gà bị bệnh dù khó khăn vẫn uống đủ lượng thuốc cần thiết.
Thuốc hỗ trợ và chăm sóc
Sử dụng thuốc hỗ trợ là bước không thể thiếu để giảm thiểu triệu chứng, giúp gà khỏe lại nhanh hơn và tăng cường sức đề kháng:
- Thuốc chống viêm, giảm sưng: Sử dụng các loại thuốc hỗ trợ giảm sưng như Chymosin (dạng uống hoặc tiêm), hoặc các kháng viêm Non-steroid chuyên dụng cho thú y. Giảm sưng giúp gà hô hấp dễ dàng hơn và có thể nhìn để tìm thức ăn.
- Tăng cường dinh dưỡng: Bổ sung chất điện giải và các Vitamin tổng hợp (A, D, E, B Complex). Pha vào nước uống trong suốt liệu trình điều trị (3-5 ngày). Điều này giúp bù nước, bù khoáng, tăng sức đề kháng và phục hồi niêm mạc hô hấp bị tổn thương.
- Men tiêu hóa và khoáng chất: Sau khi kết thúc liệu trình kháng sinh, bổ sung men vi sinh và khoáng chất liên tục trong 1-2 tháng giúp phục hồi hệ vi sinh đường ruột bị ảnh hưởng bởi kháng sinh, thúc đẩy quá trình chuyển hóa và phục hồi sức khỏe tổng thể.
Giải quyết vấn đề sưng mặt, chảy nước mắt, tỷ lệ chết cao
Đối với trường hợp gà mới 1 tháng tuổi có biểu hiện sưng mắt, chảy nước mắt, giảm ăn rõ rệt và tỷ lệ chết $10\%$ chỉ trong 4 ngày, đây là một dấu hiệu của bệnh Coryza cấp tính, có thể đã ghép với E.coli hoặc CRD, khiến bệnh tiến triển nhanh và gây hao hụt lớn. Tỷ lệ chết $10\%$ là rất đáng báo động, đòi hỏi phải can thiệp điều trị khẩn cấp và chuẩn xác.
- Cách ly và vệ sinh cá thể:
- Cách ly: Ngay lập tức tách những con gà bị nặng, gầy yếu ra khu vực riêng, kín gió và ấm áp để tiện theo dõi và điều trị tiêm.
- Vệ sinh mắt/mũi: Dùng bông tăm hoặc khăn sạch thấm nước muối ấm $0.9\%$ hoặc dung dịch Oxy già loãng lau sạch dịch, bã đậu, mủ đóng cục xung quanh mắt và mũi. Loại bỏ các vật cản này giúp gà nhìn rõ, dễ thở và thuốc nhỏ mắt/mũi có thể tiếp xúc trực tiếp với vùng bệnh.
- Sử dụng kháng sinh kết hợp:
- Tiến hành điều trị bằng phác đồ kháng sinh kết hợp đã nêu ở trên (ví dụ: Enrofloxacin + Kanamycin hoặc Doxycycline + Kanamycin). Đây là sự lựa chọn an toàn và hiệu quả cho gà 1 tháng tuổi đang bị ghép bệnh.
- Trong lúc chờ mua thuốc thú y, có thể dùng tạm thời Amoxicilin 500mg của người với liều lượng $1$ viên/$1$ lít nước cho cả đàn uống (áp dụng cho gà dưới $1$kg). Tuy nhiên, đây chỉ là giải pháp tình thế và cần chuyển sang kháng sinh thú y chuyên dụng càng sớm càng tốt.
- Chăm sóc tại chỗ (Nhỏ mắt):
- Sau khi vệ sinh, sử dụng thuốc nhỏ mắt/mũi chuyên dụng cho gia cầm như Flosal (có thành phần là Florfenicol hoặc nhóm Aminoglycoside) hoặc thậm chí là thuốc nhỏ mắt của người để giảm viêm tại chỗ. Nhỏ 2 giọt/mắt, 2 lần/ngày, kéo dài 3-5 ngày.
Biện pháp phòng ngừa bệnh sưng phù đầu (Coryza) chủ động
Trong chăn nuôi, phòng bệnh luôn hiệu quả và kinh tế hơn chữa bệnh. Việc áp dụng các biện pháp vệ sinh an toàn sinh học và tiêm phòng là chìa khóa để duy trì một đàn gà khỏe mạnh.
Tiêm phòng vaccine
Sử dụng vaccine là phương pháp phòng bệnh Coryza hiệu quả nhất. Hiện nay, các vaccine Coryza (đa giá, vô hoạt) đã có sẵn trên thị trường, chủ yếu là sản phẩm nhập khẩu. Do sự đa dạng về chủng huyết thanh của Avibacterium paragallinarum (A, B, C…), việc lựa chọn vaccine phù hợp với chủng đang lưu hành tại khu vực là rất quan trọng để đảm bảo sự bảo hộ tối ưu. Người chăn nuôi nên tham khảo ý kiến chuyên gia để có lịch tiêm chủng phù hợp cho từng loại gà (gà thịt, gà đẻ).
Quản lý môi trường và an toàn sinh học
Môi trường chăn nuôi kém là yếu tố thúc đẩy bệnh bùng phát. Do đó, cần tuân thủ các nguyên tắc sau:
- Kiểm soát bụi và độ ẩm: Đảm bảo chuồng trại luôn khô ráo, thông thoáng, giảm thiểu bụi bẩn (là nơi trú ngụ của vi khuẩn).
- Khử trùng định kỳ: Vệ sinh và phun khử trùng chuồng trại, dụng cụ chăn nuôi (máng ăn, máng uống) ít nhất 1-2 lần/tuần bằng các chất sát trùng phổ rộng (Formalin, I-ốt hữu cơ, Cloramin B).
- Kiểm soát mật độ: Đảm bảo mật độ nuôi hợp lý, tránh nuôi quá dày gây stress và tăng nguy cơ lây lan.
- Cách ly và kiểm dịch: Khi mua gà mới về, cần cách ly ít nhất 2 tuần để theo dõi. Nếu phát hiện gà bệnh, phải tách riêng ngay lập tức để tránh lây lan cho toàn đàn.
- Quản lý khí độc: Sử dụng đệm lót sinh học hoặc các chế phẩm khử mùi, giảm khí ammoniac và hydrogen sulfide trong chuồng.
Quy trình chữa bệnh sưng mặt phù đầu chi tiết
Đối với bà con chăn nuôi nhỏ lẻ, quy trình chữa trị cần đơn giản, dễ thực hiện nhưng vẫn đảm bảo hiệu quả. Dưới đây là tóm tắt quy trình xử lý tại chỗ:
Bước 1: Vệ sinh và làm sạch vùng bệnh
- Thao tác: Chuẩn bị bông tăm hoặc vải sạch, thấm dung dịch sát trùng nhẹ (nước muối ấm hoặc Oxy già loãng).
- Thực hiện: Nhẹ nhàng lau sạch dịch nhầy, nước mắt, bã đậu và các mảng khô đóng vảy ở vùng mắt, mũi và da đầu bị sưng. Hành động này giúp gà dễ chịu hơn, tránh cào gãi (có thể gây nhiễm trùng thứ phát) và mở đường cho thuốc nhỏ mắt/mũi phát huy tác dụng.
Bước 2: Sử dụng thuốc nhỏ tại chỗ
- Sử dụng: Dùng thuốc nhỏ mắt/mũi chuyên dụng (ví dụ: Flosal) hoặc thuốc nhỏ mắt kháng sinh của người (sau khi đã lau sạch).
- Liều lượng: Nhỏ 1-2 giọt vào mỗi bên mắt và mũi bị tổn thương.
- Tần suất: Thực hiện 2 lần/ngày (sáng và chiều).
Bước 3: Điều trị toàn thân (Uống hoặc tiêm)
- Song song với việc vệ sinh và nhỏ thuốc tại chỗ, phải tiến hành cho gà uống hoặc tiêm kháng sinh toàn thân theo phác đồ đã được tư vấn (phác đồ kết hợp kháng sinh + thuốc bổ).
- Kiên trì điều trị trong 3 đến 5 ngày liên tục. Nếu phát hiện sớm, gà thường sẽ hồi phục sau 3-5 ngày. Nếu để lâu hoặc bệnh ghép phức tạp, thời gian điều trị có thể kéo dài hơn.
Tóm kết và lời khuyên cho người chăn nuôi
Bệnh sưng phù đầu ở gà (Coryza) là một bệnh truyền nhiễm phổ biến, gây ra bởi vi khuẩn Avibacterium paragallinarum, thường ghép với các tác nhân khác như CRD hoặc E.coli. Việc điều trị thành công đòi hỏi sự kết hợp giữa chẩn đoán chính xác, sử dụng kháng sinh đặc hiệu, chăm sóc hỗ trợ và kiểm soát môi trường nghiêm ngặt.
Khuyến nghị cốt lõi:
- Phòng ngừa chủ động: Tiêm vaccine Coryza là biện pháp phòng ngừa kinh tế và hiệu quả nhất, đặc biệt đối với các trại gà có lịch sử bệnh tái phát.
- Phát hiện và cách ly sớm: Bệnh càng được phát hiện và điều trị sớm, tỷ lệ hao hụt và chi phí càng giảm. Ngay khi có dấu hiệu chảy nước mắt, dịch mũi, cần cách ly cá thể và xử lý ổ dịch.
- Sử dụng kháng sinh kết hợp: Trong điều kiện bệnh ghép phổ biến, việc sử dụng các phác đồ kháng sinh có tính hiệp lực (như Doxycycline/Enrofloxacin + Kanamycin/Sulfa-Trimetoprim) sẽ mang lại hiệu quả cao hơn.
Trên đây là toàn bộ thông tin về bệnh sưng phù đầu ở gà. Tích cực theo dõi, phát hiện nhanh, chủ động làm vaccine và duy trì môi trường sống sạch sẽ chính là chìa khóa để ngăn chặn và kiểm soát triệt để bệnh sưng phù đầu ở gà, đảm bảo sự phát triển bền vững của đàn vật nuôi.